આચાર્ય શ્રી મહાપ્રજ્ઞ (1920–2010), જૈન શ્વેતાંબર તેરાપંથ ધર્મ સંઘના 10મા આચાર્ય , એક અદ્ભુત આધ્યાત્મિક નેતા, જ્ઞાની તત્વચિંતક અને દુરંદેશી સમાજ સુધારક હતા. તેમણે પ્રાચીન જૈન શિક્ષણને આધુનિક યુગના પડકારો અનુસાર નવો આયામ આપ્યો.
તેમનો જન્મ 14 જૂન 1920ના રોજ રાજસ્થાનના ટમકોર ગામમાં નથમલ નામથી થયો હતો. માત્ર 10 વર્ષની ઉંમરે, 29 જાન્યુઆરી 1931ના રોજ, આચાર્ય શ્રી તુલસીના સાનિધ્યમાં તેમણે દીક્ષા લીધી હતી. તેમની ઊંડી સાધના, આધ્યાત્મિક સમજ અને વિદ્વાનતાના આધારે, 1979માં તમને યુવાચાર્ય તરીકે નામાંકિત કરવામાં આવ્યા અને 5 ફેબ્રુઆરી 1995ના રોજ તેમને તેરાપંથ ધર્મસંઘના 10મા આચાર્ય બન્યા.
આચાર્ય મહાપ્રજ્ઞાએ આધ્યાત્મિકતા, જૈન દર્શન, યોગ, નીતિશાસ્ત્ર, શિક્ષણ, અર્થશાસ્ત્ર અને વિજ્ઞાન જેવા વિવિધ વિષયો પર 300થી વધુ ગ્રંથોની રચના કરી. તેઓ ‘અનેકાંતવાદ’ના પ્રખર પ્રવક્તા હતા અને વિવિધ પરંપરાઓના તર્કસંગત સમન્વયના હિમાયતી હતા. તેમણે ભારતના પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડૉ. એ.પી.જે. અબ્દુલ કલામ સાથે “Family and the Nation” પુસ્તકનું સહ-લેખન કર્યું હતું.
તેમના દ્વારા વિકસિત પ્રેક્ષા ધ્યાન પદ્ધતિએ પ્રાચીન સાધનાને આધુનિક મનોવિજ્ઞાન સાથે જોડી, જ્યારે જીવન વિજ્ઞાન તરીકે મૂલ્ય-આધારિત શિક્ષણ પદ્ધતિએ ભાવનાત્મક, માનસિક અને શારીરિક સુખાકારીનો અનોખો સંગમ રજૂ કર્યો. 2001 થી 2009 સુધી તેમણે અહિંસા યાત્રા દ્વારા 50,000 કિલોમીટરની પદયાત્રા કરીને દેશભરમાં અહિંસા, સાંપ્રદાયિક સૌહાર્દ અને નૈતિક જીવનનો સંદેશ ફેલાવ્યો.
તેઓ જૈન વિશ્વ ભારતી સંસ્થાન (માનિત વિશ્વવિદ્યાલય), લાડનૂનના નિર્માણ પાછળના આધ્યાત્મિક ગુરુ હતા. આ સંસ્થાન જૈન અને પ્રાચ્ય અધ્યયન, પ્રાકૃત-સંસ્કૃત-પાલી ભાષાઓ, પ્રેક્ષા ધ્યાન, શાંતિ અને નૈતિક શિક્ષણના સંશોધનનું વૈશ્વિક કેન્દ્ર છે. તેઓ એ આઈસીઈન્સ (અહિંસાનું અર્થવિજ્ઞાન અને ટકાઉ વિકાસ માટેનું આંતરરાષ્ટ્રીય કેન્દ્ર)ની પણ સ્થાપના કરી.
તેમના મહાન યોગદાનોના સન્માનમાં, તેમને ઇન્દિરા ગાંધી નેશનલ ઇન્ટિગ્રેશન એવોર્ડ (2002), લોકમાન્ય મહર્ષિ સન્માન (2003), એમ્બેસેડર ઓફ પીસ (લંડન, 2003), ભારત સરકારનું સાંપ્રદાયિક સદ્ભાવના સન્માન (2004), ધર્મ ચક્રવર્તી સન્માન (2004) અને શાંતિ માટેનો મધર ટેરેસા રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર (2005) સહિત અનેક પ્રતિષ્ઠિત સન્માનોથી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા છે.
ભારત સરકારે દેશ અને સમાજ પ્રત્યે તમારા અવિસ્મરણીય યોગદાનની કાયમી સ્મૃતિમાં, તેમના ચિત્ર સાથે ₹૧૦૦ ની કિંમતનો ૪૦ ગ્રામ શુદ્ધ ચાંદી (૯૯.૯% ચાંદી)નો સ્મારક સિક્કો બહાર પાડ્યો છે. આ સિક્કો ભારત સરકારની ચાર ટંકશાળોમાંથી એક — મુંબઈ ટંકશાળ — દ્વારા બનાવવામાં આવ્યો છે, જે તેમના પ્રત્યે રાષ્ટ્રની અદ્ભુત ભાવનાઓ દર્શાવે છે. આ સ્મારક સિક્કાના નિર્માણ અને બહાર પાડવામાં જૈન વિશ્વ ભારતી યુનિવર્સિટીના દીવા જૈનનો વિશેષ સહયોગ અને સતત પ્રયાસો રહ્યા છે.
નાણા મંત્રાલયે 24 જુલાઈના રોજ ગેઝેટ નોટિફિકેશન બહાર પાડીને આ સિક્કાના પ્રકાશનની ઔપચારિક જાહેરાત કરી હતી. આ સિક્કાનું વજન 40 ગ્રામ, વ્યાસ 44 મિલીમીટર અને કિનારીઓ પર 200 ખાંચા છે. તેના અગ્રભાગ (આગળના ભાગ) પર, મધ્યમાં અશોક સ્તંભનો સિંહ છે, જેની નીચે ‘સત્યમેવ જયતે’ લખેલું છે. ડાબી બાજુએ દેવનાગરી લિપિમાં ‘ભારત’ અને જમણી બાજુએ અંગ્રેજીમાં ‘India’ લખેલું છે. સિંહ અક્ષર નીચે રૂપિયાનું પ્રતીક (₹) અને મૂલ્ય ‘100’ લખેલું છે.
સિક્કાની પાછળની બાજુએ આચાર્ય મહાપ્રજ્ઞની છબી અંકિત છે. ઉપરના ભાગમાં દેવનાગરી લિપિમાં ‘આચાર્ય મહાપ્રજ્ઞ ની 105મી જયંતી’ અને નીચેના ભાગમાં અંગ્રેજીમાં ‘105th Birth Anniversary of Acharya Mahapragya’ લખેલું છે. છબીની ડાબી, જમણી અને નીચેની બાજુએ અનુક્રમે 1920, 2010 અને 2025 અંકિત છે, જે તેમના જીવનકાળ અને જયંતિ વર્ષનું પ્રતીક છે.
આચાર્ય શ્રી મહાપ્રજ્ઞ 9 મે 2010ના રોજ મહાપ્રયાણ પામ્યા, પરંતુ તેમના વિચારો, દૃષ્ટિકોણ અને જીવન સંદેશ સદાય માનવતાને માર્ગદર્શન આપતા રહેશે.
